معرفی کتاب "خلاصه الحکمه" اثر محمد حسین عقیلی

« خلاصة الحکمة» تألیف محمد حسین عقیلى خراسانى کتابى درباره کلیات علم پزشکى به زبان فارسى است.
نویسنده این اثر را پس از تمام شدن نگارش کتاب مخزن الادویه، به درخواست استادش، میر محمدعلى حسینى نوشته است.

این کتاب سومین کتاب از موسوعه ارزشمند مجمع الجوامع که در سه مجلد منتشر شده است. شروع تألیف کتاب به تصریح نویسنده سال 1195 ق بوده است.
ساختار:
این اثر شامل یک مقدمه و دو مقاله و بخش ضمائم است. مؤلف در مقدمه که در بردارنده چهار فصل است، به بیان تعریف علم طب، هدف و موضوع و شرف آن و بیان سخنانى به عنوان سفارش به طبیب و بیمار مى‏پردازد. مقاله اول مشتمل بر چهار رکن و مقاله دوم نیز مشتمل بر دو فن است. هر یک از ارکان و فن‏ها نیز خود به فصولى تقسیم شده‏اند.
گزارش محتوا:
بسیارى از مطالبى را که مؤلف در این کتاب مى‏نگارد، از زمان ابوعلى سینا به بعد به چشم مى‏خورد، ولى اهمیت کار مؤلف در این است که هیچ یک از نویسندگان قبلى به تفصیل و دقت او این مطالب را نقل و تحریر نمى‏کنند.
البته این کتاب بیشتر بیان‏گر خصوصیت تحقیق مؤلف است تا خصوصیت تتبع، ولى با این حال تتبع مؤلف هم در این کتاب قابل توجه است. نام بردن از بیش از صد طبیب نامى و نقل قول از آن‏ها، از حکماى یونانى گرفته تا عرب و فارس، از قدیمى‏ترین آن‏ها اسقلینوس تا اطباى معاصر خود؛ مانند حکیم اکبر ارزانى و ذکر بیش از چهل کتاب مشهور حکایت از کوشش و پژوهش مؤلف در علم طب و اهمیت تألیف کتاب دارد.
نگاهى به تحقیقات مؤلف در این اثر نشان‏گر این مطلب است که هدف او در نگارش کتاب تنها تقلید و احیاناً جمع‏آورى اقوال نبوده، بلکه وى آنچه را نوشته و یا نقل کرده بر اساس تجربه و تحقیق به اثبات رسیده است.
بنابراین مؤلف گاه به نقد سخنان بزرگان طب مى‏پردازد که نمونه‏اى از این اشکالات و انتقادات را مى‏توان در مبحث حقنه مشاهده کرد که چگونه مؤلف، سخن بزرگانى؛ همچون قرشى و یا نفیس الدین کرمانى در کتاب شرح اسباب و علامات را در معرض نقد قرار مى‏دهد.
البته هدف او از انتقادات تنها اشکال‏تراشى نبوده، از این‏رو گاه به انتقادات خود جواب مى‏دهد و یا سخنان اطباى دیگر را به‏گونه‏اى توجیه مى‏کند تا نقد و اشکالى بر آن‏ها وارد نشود. در کنار نقد و انتقاد، مؤلف جانب ادب را نیز رعایت مى‏کند و گاه در هنگام نقد از بزرگان با القابى شایسته تعبیر مى‏کند.
در کنار تحقیقات جامع مؤلف، استفاده فراوان و به جاى او از اصطلاحات پزشکى سنتى، جامعیت این اثر را مضاعف مى‏گرداند.
با توجه به این خصوصیات، کتاب خلاصةالحکمة را مى‏توان یک فرهنگ لغات و اصطلاحات در باب کلیات طب دانست و در واقع این کتاب پله اول فراگیرى طب خواهد بود که با فراگیرى اصطلاحات آن، کار در مراحل بعدى- یعنى ادویه مفرده، ادویه مرکبه و معالجات- بسیار آسان خواهد شد.
مطالب کتاب به اختصار عبارت است از:
مقاله اول این کتاب مشتمل بر چهار رکن است. در این مقاله، مؤلف به بیان امور نظرى و تئورى مى‏پردازد. رکن نخست این مقاله مشتمل بر یک مفتاح و هفت فصل، و رکن دوم مشتمل بر یازده فصل، و رکن سوم متضمن چهار فصل، و رکن چهارم دربرگیرنده پنج باب است.
مؤلف در مقاله دوم کتاب به بیان امور عملى مى‏پردازد. این مقاله مشتمل بر دو فن است. فن اول در ضمن شانزده فصل به بیان امورى درباره حفظ صحت اختصاص دارد. در فن دوم، معالجات و دستورالعمل‏هایى کلى ذکر شده است. این فن شامل سه فصل است.
وضعیت کتاب‏
مقاله اول این کتاب مشتمل بر چهار رکن است. در این مقاله، مؤلف به بیان امور نظرى و تئورى مى‏پردازد. رکن نخست این مقاله مشتمل بر یک مفتاح و هفت فصل، و رکن دوم مشتمل بر یازده فصل، و رکن سوم متضمن چهار فصل، و رکن چهارم دربرگیرنده پنج باب است.
مؤلف در مقاله دوم کتاب به بیان امور عملى مى‏پردازد. این مقاله مشتمل بر دو فن است. فن اول در ضمن شانزده فصل به بیان امورى درباره حفظ صحت اختصاص دارد و در فن دوم، معالجات و دستور العمل‏هایى کلى ذکر شده است. این فن شامل سه فصل است.
وضعیت کتاب:
اسماعیل ناظم مصحح کتاب در تحقیق و تصحیح این اثر از دو نسخه چاپى و خطى بهره برده است.
نگارش مقدمه‏اى نسبتاً مفصل در شرح حال مؤلف و خاندان او و نیز اختصاص جلد سوم این اثر به ضمائم که شامل فهرست بیمارى‏ها، مرکبات، اصطلاحات پزشکى، ابزار و اشیاء و... است از مزایاى این چاپ است.
پاورقى‏هاى این اثر بیشتر به اختلاف نسخ اختصاص دارد. همچنین در برخى از پاورقى‏ها به منابع و مأخذ اشاره شده است.